Tuesday, January 31, 2012

तीन बायका, फसगत ऐका (गॉडमदर आणि संघर्ष)


 







विनय शुक्ला दिग्दर्शित `गॉडमदर' आणि तनुजा चंद्रादिग्दर्शित `संघर्ष' हे दोन चित्रपट एकाच आठवडय़ात एकाच वेळी देशभर प्रदर्शित झाले. दोन स्त्रियांच्या चाकोरीबाहेरच्या मध्यवर्ती व्यक्तिरेखा, हे या दोन चित्रपटांमधील महत्त्वाचे साम्य आणि एकाची तर दिग्दर्शकही एक स्त्रीच, म्हणून या तीन बायका. त्यांच्या दोन्ही चित्रपटांचा 'परिणाम'ही साधारण एकाच पातळीवरचा म्हणूनच या चित्रपटांचा हा एकत्रित ताळेबंद.
................................................................................. 
 गॉडमदर
पहिली बाई आहे विनय शुक्ला यांच्या सहा राष्ट्रीय पारितोषके पटकाविणाऱया `गॉडमदर'मधली राम्भी (शबाना आझमी). हीच सिनेमातली `गॉडमदर.' यातला `गॉड' हा `ऍज इन गॉडफादर' आहे.

  माफिया डॉन पुरुषांच्या कहाण्या आपल्याला चिरपरिचित आहेत. विनय शुक्लांनी `गॉडमदर'मध्ये एका बाईला माफियाराणी बनवून अंमळ वेगळी डिश पेश केलीये. दुर्दैवानं, हा वेगळेपणा फारच वरवरचा आहे.

 गुन्हेगारीपटांचा आपल्याकडे एक ठरलेला रुपबंध आहे. मुळात वाईट प्रवृत्तीचा नसलेला माणूस अन्यायामुळं इच्छा नसताना गुन्हेगारी विश्वात फेकला जातो. तिथेच अडकतो. त्या विश्वात स्वत:चा उत्कर्ष घडवून `उच्चपदा'ला पोहोचतो. मूळ प्रवृत्ती चांगुलपणाची असल्यानं तो श्रीमंतांना लुटून गरीबांचं भलं करणं, कायद्याच्या कक्षेबाहेरच्या अन्यायांचा न्यायनिवाडा करणं, अशी धर्मादाय कार्य करतो. समाजाच्या एका वर्गाचा `रॉबिनहूड' छाप नेता बनतो. त्याला काही कारणवश (विशेषत: आपल्याच जिवलगांच्या, पुत्रपौत्रांच्या वर्तनामुळं) उपरती होते. पण, तोवर उशीर झालेला असतो. गुन्हेगारी विश्वाचा त्याग करण्याचा, निवृत्तीचा प्रयत्न एकंदर जगातूनच निवृत्ती मिळवून देतो.

  `गॉडमदर'मध्ये तत्त्वत: यापेक्षा वेगळं काय घडतं?

  काहीच नाही. जो काही वेगळेपणा आहे तो या मूळच्या साच्यावर केलेल्या प्रादेशिकतेच्या आणि कृतक स्त्राeवादाच्या रंगरोपणात. तेही रंग धड थापले न गेल्यानं सिनेमाभर पोपडे उडत राहतात आणि तो परिचित सांगाडा उघडा पडत राहतो.

  राम्भी ही गुजरातमधल्या `मेर' समाजातली एक विवाहित स्त्राe. तिचा नवरा वीरम (मिलिंद गुणाजी) एका सामान्य माणसावर होत असलेल्या अत्याचार सहन न होऊन एका खतरनाक गुंडाला अपघातानं ठार मारतो. या खुनामुळं त्याचा अकारण दबदबा निर्माण होतो. केसुभाई (गोविंद नामदेव) हा कावेबाज वकील या दबदब्याचा दहशतीसाठी वापर करून वीरमला बडा व्यावसायिक आणि माफिया डॉन बनवतो. या `कर्तबगारी'च्या आधारावर मेर समाजात दोघांचंही स्थान उंचावतं. केसुभाई राजकारणात शिरून मंत्रीही बनतो. आर्थिक गैरव्यवहारांची कक्षा रुंदावते.

  एकदा संतापाच्या भरात हातून निर्देष व्यक्तीची हत्या घडल्यावर वीरम पश्चात्तापदग्ध होतो, शस्त्रत्याग करतो. तो निकम्मा साधुपुरुष झाल्यावर `दुश्मन'डोकं वर काढतात. वीरमचा खून करतात.

  वीरमच्या मृत्यूनंतर त्याच्या एकनिष्ठ अंगरक्षकाच्या (निर्मल पांडे) साह्यानं राम्भी वीरमच्या मारेकऱयांनी यमसदनी धाडून सूड घेते. ही `कर्तबगारी' आणि स्त्रियांसाठी राखीव जागांमुळे मिळालेलं सरपंचपद यातून राम्भी स्वत:चा दबदबा, दहशत निर्माण करते. केसुभाईच्या साथीनं भरभर उत्कर्ष साधून घेते.

  तिचा `आदर्श' डोळ्यासमोर ठेवून मवालीगिरी करत वाढलेला तिचा मुलगा करसन एका सालस मुलीच्या - सेजलच्या(रायमा सेन) एकतर्फी प्रेमात पडतो. तिच्या मुस्लिम प्रेमिकाची हत्या करण्याचा प्रयत्न करतो. स्वत: एक स्त्राe असलेल्या राम्भीला दुसऱया स्त्राeचा स्वयंनिर्णयाचा अधिकार पायदळी तुडवल्याचं सहन होत नाही. मुलावर आपल्यामुळं चुकीचे संस्कार झाले आहेत, असं तिच्या लक्षात येतं. ही चूक दुरुस्त करण्यासाठी ती सेजलचं तिच्या प्रेमिकाशी लग्न लावण्याचं ठरवते आणि संपूर्ण मेर समाजाचा रोष ओढवून घेते... पुढे जे अपेक्षित तेच घडतं.

  या कथानकाची गुंफण करताना लेखक-दिग्दर्शक विनय शुक्ला यांनी चतुराईनं गुजरातची प्रादेशिक पार्श्वभूमी अस्सल भासेल, अशी वापरली आहे. पात्रांना मेर समाजातले कपडे, घरं, रंगभूषा आणि त्या वळणाची भाषा देऊन वातावरणनिर्मिती केली आहे. शिवाय सिगरेट ओढणारी, विधवा झाल्यानंतर आपल्या स्त्राeत्वाचा वापर करून उन्नती करून घेणारी, रणमर्दिनीसारखी शत्रूवर गरजणारी, हल्ला करणारी, तडफदार नायिका रेखाटून त्यांनी हा वेगळेपणाचा देखावा परिपूर्ण केला आहे.

  शिवाय अत्यंत `देखणी' हिंसादृश्यं, चटपटीत पण स्वाभाविक भासणारे संवाद, खटकेबाज संघर्षप्रसंग, त्यांचं `वास्तव' भासणारं चित्रण, व्यावसायिकपटांच्या गरजेतून पेरलेली पण अभिजनांच्या पसंतीस उतरतील, अशी लोकधुनांवर आधारलेली गाणी, यांच्या पेरणीतून त्यांनी (पूर्वार्धाचा काही भाग वगळता) सिनेमा सफाईदार, प्रेक्षणीय आणि श्रवणीय केला आहे. पण, हेच आणि असंच शुक्लांना करायचं साधायचं होतं, स्त्राeची मध्यवर्ती व्यक्तिरेखा फक्त क्लृप्ती म्हणून वापरायची होती, असं मान्य केलं, तरी निखळ व्यावसायिकपटाच्या पातळीवरही `गॉडमदर' असमाधानच पदरात टाकतो. व्यावसायिक माफियापटाची चौकट शुल्कांनी सहीसही स्वीकारल्यानं ही फसगत झाली आहे. खरंतर प्रादेशिकतेचा संदर्भ आणि केंद्रस्तानची स्त्राe व्यक्तिरेखा यांचा वापर करून शुक्ला ग्रामीण भारतातल्या माफिया विश्वाच्या अंतरंगाचा वेध घेऊ शकले असते. एका बेडर आणि हिंस्र स्त्राeची समर्थ व्यक्तिरेखा उभारू शकले असते. पण त्यांना धोपटमार्गच प्यारा दिसतो.

  आपला तो बाब्या, या उक्तीप्रमाणं व्यावसायिक माफियापटांना प्रमुख गुन्हेगारी व्यक्तिरेखेला `नायकपद' द्यावं लागतं. इथे शुक्लांनी `आपल्या बाबी'ला `नायिका' बनवली आहे. हेसुद्धा प्रेक्षकाला तात्पुरतं का होईना, पटवायची कारागिरी मात्र त्यांना साधलेली नाही.

 त्यांचा वीरम एक अत्याचार पाहून भावनेच्या भरात खून पाडतो. ही मानवी स्खलनशीलता झाली. पण पुढे केसुभाईच्या साथीनं तो गैरधंदे करतो, खूनबाजी करतो, ती विचारपूर्वकच. हा प्रवृत्तीचा भाग झाला. कारण, अन्यायात पिचणारा प्रत्येक माणूस काही याच बेकायदा मार्गांनी बंड करीत नाही. शुक्लांची तात्काळ उघडी पडणारी चतुराई अशी की, ते वीरमचं एकही `अन्याय्य' कृत्य दाखवतच नाहीत. जे एकच कृत्य दाखवतात, त्यामागे गरम डोकं आणि गैरसमजाची सबब उभी करतात. शिवाय त्याला पश्चातापही करताना दाखवतात.

  राम्भीही सुरुवातीला नवऱयाच्या हत्येनं वेडीपिशी होऊन सूडापोटी हत्या घडवून आणते. स्त्राeला कमी लेखली गेल्यानं चवताळून सरपंचपद मिळवते. अंगभूत कर्तबगारीवर, बुद्धीचातुर्याच्या बळावर राजकारणात यशस्वी होत जाते. पण तिच्या यशाची वीरममुळे झालेली पायाभरणी दहशतीच्या जोरावरची आहे. हीच दहशत ती कायम ठेवते, वाढवते. शुक्ला इथेही तिच्याकडून होणारा न्यायनिवाडा, बायकांना पाणी भरावं लागतं, म्हणून तिनं `सोडवलेला' हातपंपांचा प्रश्न, अशी उदात्त कृत्यं दाखवतात. तिच्याकडून घडणारे अपराध टाळून थेट तिचा उत्कर्ष झालेला दाखवतात.

  राम्भीचा `ड्रायव्हिंग फोर्स' काय? समाजजागृती महत्त्वाकांक्षा, पैशाची हाव की सत्ताकांक्षा, की हे सगळंच? या प्रश्नाला `गॉडमदर' थेट भिडत नाही. ज्यानं-त्यानं आपल्या समजुतीनं अर्थ काढावा. पण त्यासाठी आवश्यक तटस्थपणाही शुक्लांच्या मांडणीत नाही. ते वर उल्लेखलेली छपवाछपवी करतात आणि वीरमच्या हिंसादृश्यांमध्ये `स्लो मोशन', उदात्तीकरणकारक `लो अँगल्स' आणि वीरश्रीयुक्त पार्श्वसंगीतातून त्याला नायक बनवतात. राम्भीची तडफदार चाल, चेहऱयावरचे जग जिंकल्याचे भाव, पुन्हा `लो अँगल्स', `स्लो मोशन' वगैरे क्लृप्त्या वापरून तिला `नायिका' करू पाहतात.

 त्यांची सर्वात मोठी गफलत दिसते `क्लायमॅक्स'ला. पश्चात्तापदग्ध राम्भी संतप्त मेर जनसमुदारापुढे `कबुलीजबाब' वजा भाषण देते तेव्हा `तुम्ही माझ्यावर विश्वास टाकला आणि मी तुम्हाला फसवलं', असं वक्तव्य करते. हे खास फिल्मी पद्धतीनं आम जनतेला `मुकी बिचारी कुणी हाका' असं गृहीत धरणं झालं एखादा नेता व गावगुंड जेव्हा एखाद्या समाजावर `राज्य' करतो, तेव्हा तो समाजही जाणीवपूर्वक त्या नेत्याला `वापरून'च घेत असतो. राम्भीची दहशत ही `आपली' दहशत समजण्याची चूक मेर समाज काही दुधखुळेपणातून करत नाही. घटनादत्त सत्ता बळकट करण्याऐवजी घटनाबाह्य सत्ताकेंद्र निर्माण करणारा समाज न्याय- अन्यायाच्या, सत्ता- अधिकार याविषयीच्या भ्रामक कल्पनांमधून हे भस्मासुर जन्माला घालतो. राम्भीकडे न्याययाचना करण्यासाठी येणारा प्रत्येक माणूस गरीब, पापभिरू, सालस माणूस कसा असेल? तो स्वत:पुरता न्याय चाहून कुणाची मुंडी मुरगळ्यासाठी राम्भीचे `कानून से लम्बे' हात वापरत असेल, तर तो `गरीब- बिच्चारा' कसा ठरेल? हा समाजही बेरकी आणि `पहुँचेला'च असणार.

  या बेतशुद्ध भाबडेपणामुळंच राम्भीची सेजल प्रकरणातली स्त्राeवरच्या अन्यायाची जाणीव निष्प्रभ वाटते. तिची मुलासमोरची मानवी हतबलता `सौ चुहे खाके' हजला निघालेल्या बिल्लीसारखी खोटी वाटते.

  बाप्ये बघून कंटाळलात, तर आता बाप्या करतो, ते सगळं करू धजणारी दमदार बाई बघा; असला `बिनधास्त'पणा वगळता `गॉडमदर' प्रेक्षकाच्या अनुभवभांडारात कसलीही भर घालत नाही.  
 शबाना आझमीची राष्ट्रीय पारितोषिकविजेती शीर्षकभूमिका हे `गॉडमदर'चं मुख्य आकर्षण. तिच्या वकुबाची कोणतीही अभिनेत्री ती सहज साकारू शकली असती. खरंतर राम्भीचं बाईपण आणि त्यापलीकडचं निखळ `माणूस'पण शबाना उत्तम साकारू शकली असती पण शुक्लांनी तिची अभिनयक्षमता पुरेपूर वापरून घेतलेली नाही. `राजा की कहानी पुरानी हो गयी' या `सत्या'तल्या `गोली मार भेजे में'ची `ऑल विमेन' आवृत्ती भासणाऱया, पण कमालीच्या झिंगबाज गाण्यात शबानानं दाखवलेला सत्तेचा मद पाहा. अशा खास जागा तिला सिनेमात फारशा मिळालेल्याच नाहीत. तिच्या सिग्रेट ओढण्याची कारणमीमांसा, हा त्यातल्या त्यात `मानवी' भाग. बाकी सगळी `हिरॉईन'गिरी.

  मिलिंद गुणाजी, गोविंद नामदेव, निर्मल पांडे, रायमा सेन, करसन झालेला नवा छोकरा आणि वीरमचा भाऊ रेखाटणारा नवोदित अभिनेता यांच्यासह सर्वच सहकलावंतांचा समाधानकारक अभिनय, ही `गॉडमदर'ची जमेची बाजू. छायालेखक राजन कोठारी आणि पडद्यामगच्या अन्य तंत्रज्ञ कलावंतांनी `गॉडमदर'ला वास्तवाभासी दृश्यपरिणाम दिला आहे. विशाल भारद्वाजनं सालाबादप्रमाणं `माचिस'च्या `पानी पानी रे'ची पुनरावृत्ती `माटी रे माटी रे'मधून केली आहे. मात्र, `राजा की कहानी', `सुनो रे सुनो रे' या अन्य गाण्यांमध्ये गुर्जर लोकसंगीताचा बाज त्यानं सुरेख वापरला आहे. संजीव अभ्यंकरचा दमदार आवाज `सुनो रे सुनो रे'ला वेगळ्या उंचीवर नेतो.

  लेखक म्हणून चतुराई पूर्वीच सिद्ध केलेल्या शुक्लांनी दिग्दर्शकीय पदार्पणातही चतुराई सिद्ध केली आहे, पण फक्त चतुराईच सिद्ध केली आहे.
........................................................................................
संघर्ष
याच आठवडय़ात प्रेक्षकांसमोर आलेली दुसरी मध्यवर्ती स्त्राeव्यक्तिरेखा म्हणजे तनुजा चंद्रा दिग्दर्शित `संघर्ष'मधली रीत ओबेरॉय (प्रिटी झिंटा). या व्यक्तिरेखेची एकच समस्या आहे, पण ती दुर्धर, असाध्यच. ही व्यक्तिरेखा तनुजा चंद्रा दिग्दर्शित असण्याबरोबरच, किंबहुना त्याहूनही अधिक महेश भट लिखित आहे, हीच ती अडचण. महेश भटच्या स्वत:च्या उत्तरकालीन सिनेमांमध्ये वेडगळ व्यक्तिरेखांचा भरणा हळूहळू वाढत गेला आणि त्याच्याच प्रकृतीबद्दल प्रेक्षकांना काळजी वाटू लागली. `संघर्ष'मध्ये अशा मनोरुग्णांचा ताफा आणून त्यानं संपूर्ण सिनेमाचं वेडय़ाचं इस्पितळ करून टाकलंय,तेही `फिल्मी' वेडय़ांचं.

  मुळात या सिनेमाची `प्रेरणा' ऑस्कर विजेत्या `सायलेन्स ऑफ द लॅम्ब'ची तुरुंगात बंदीवान असलेल्या मनोविकृत खुन्याची मदत घेऊन मोकाट फिरणाऱया दुसऱया मनोविकृत खुन्याचा माग काढण्याची जबरदस्त कथाकल्पना लाभलेल्या मूळ सिनेमातला बुद्धीगामी थरार `संघर्ष'मध्ये औषधालाही सापडत नाही. कारण, हाती पडलेल्या सोन्याचं तात्काळ कथील करण्याची अद्भुत किमया लाभलेल्या एतद्देशीय आधुनिक `मिडास' आणि त्याची शिष्योत्तमा यांच्या तावडीत ही कल्पना सापडली आहे.

  `संघर्ष'मध्ये मोकाट फिरणारा मनोविकृत खुनी आहे लज्जाशंकर (आशुतोष राणा) हा अमरत्वासाठी बालकांचे `बळी' देवीला देणारा अघोरी `दरिंदा.' त्याचा ठावठिकाणा पोलिसांना लागत नाही, कारण तो एकटाच फिरतो. गुन्हेगारी जगतात प्रचंड मोठं `नेटवर्क' असलेला, `प्रोफेसर' या अभिधानानं ओळखला जाणारा अमन वर्मा (अक्षयकुमार) हा खरतनाक पण महाबुद्धीमान गुन्हेगारच तुरुंगात बसल्याबसल्या लज्जाशंकर काय करत असेल, हे सहजगत्या सांगू शकतो. पोलिसांनी फसवणूकीनं पकडल्यामुळं तो त्यांना सहकार्य करत नाही. ते सीबीआयची मदत मागतात. सीबीआयचा उच्चाधिकारी (विश्वजीत प्रधान) ही जबाबदारी संशोधन विभागातल्या नव्या रिक्रूट रीत ओबेरॉयवर टाकतो.

  रीत अंधाराला घाबरते. कारण, पंजाबमधल्या दहशतवादी कारवायांच्या काळात तिच्या दहशतवादी भावाला पोलिसांनी घरातच `एन्काऊंटर' करून ठार मारलेलं तिनं लहानपणी पाहिलेलं असतं, पाठोपाठ वडिलांची आत्महत्याही. तिच्या मनावर `त्या' दहशतीचा पगडा आहे आणि घराण्यावरचा कलंक पुसण्याची जिद्द.

  ही रीत तुरुंगात अमनला भेटते. त्याचा विक्षिप्तपणा, असहकार्याचं धोरण खपवून घेऊन चिकाटीनं त्याचा पिच्छा पुरवते. तिच्या प्रेमात पडू लागलेला अमन हळूहळू माणूस बनू लागतो. पण, तिचा दुस्वास करणारा पोलिस अधिकारी (मदन जैन) किरकोळ कारणावरून तिला केसमधून हटवतो. दरम्यान, लज्जाशंकर एका मंत्र्याच्या मुलाचं अपहरण करतो. या मुलाला वाचवणं, हे रीतचं व्यक्तिगत मिशन बनतं. ती त्यासाठी कायदा धाब्यावर बसवायला तयार होते.  
अमनही तुरुंग फोडून तिच्या सोबतीला बाहेर पडतो. दोघे मिळून लज्जाशंकरचा माग काढतात. या शतकातल्या सर्वात रक्तरंजित आणि उबळकारी `क्लायमॅक्स'च्या अखेरीस लज्जाशंकरचा सफाया होतो. अमनवर रीतचं मन जडलेलं असलं, तरी तिला पूर्वायुष्यातच एक `बॉयफ्रेंड' असतो, हे सांगितल्यावर अमनचं काय होतं, याची कल्पना आपोआप येईल.

  मनोविकृत व्यक्तिरेखा म्हटल्यावर महेश भटनं जोसात येऊन तऱहेवाईकपणाचा कळस करणाऱया पात्रांची जत्रा `संघर्ष'मध्ये भरवली आहे. लज्जाशंकर हा त्यांचा शिरोमणी भासला, तरी खरा शिरोमणी आहे अमन वर्मा. ही महत्त्वाची व्यक्तिरेखा महेश भटनं कमालीची धूसर ठेवली आहे. त्याला सगळे एवढे टरकतात का, हे शेवटपर्यंत कळत नाही. त्याचं कथित नेटवर्क पडद्यावर दिसत नाही. दिसतात ते दोन-चार किरकोळ गल्लीगुंड. रीतला साथ द्यायला तो बाहेर पडतो, तेव्हा तर शेवटपर्यंत दोघे एकटेच जातात, राहतात. त्यांच्या साह्यार्थ कोणी साथीदार दिसत नाहीत. मग, अमनची दहशत कशामुळं आहे?

  बरं हा तुरुंगात जो विक्षिप्तपणा करतो, तो सराईत गुन्हेगाराचा हातखंडा खेळही वाटत नाही. एखाद्या कुशाग्र बुद्धिमत्तेच्या तरुणाला नोकरी वा छोकरी न मिळाल्यानं केलेलं किरकोळ अकांडतांडव वाटतं. तुरुंगात त्यानं `सानु' नासिक स्वरात दर्दभरी गाणी म्हणणं, पुस्तकांचे गठ्ठे बाळगणं, रीतची जनरल नॉलेजची परीक्षा घेणं, तर विक्षिप्तपणापेक्षा बालिशच वाटतं.

  शिवाय तो वारंवार समाजातल्या अन्यायाबद्दल लेक्चर झोडतो. पलायन केल्यावर एका केमिस्टच्या दुकानात बेफाम मोडतोड करून `जीवनावश्यक औषधं महाग विकरणाऱया' केमिस्टांवर तोंडसुख आणि हातपायसुखही घेतो. सुविद्य तरुणांना गुन्हेगार बनवणारी समाजव्यवस्था, पोलिस आणि राजकारण्यांवर आगपाखड करतो. अरे, पण बाबा, तुझ्यावर असा कोणता अन्याय झाला, याची फिल्मी तरी कारणमीमांसा करशील की नाही?

   नाही करत. कारण, महेश - तनुजा द्वयीला अमन वर्माला `हीरो' करायचंय? तो खरतनाक गुन्हेगार आहे, असं पोलिस म्हणतात. महेश - तनुजा मात्र त्याला अदृश्य अन्यायाचा `बळी' दाखवतात. गुन्हेगारांना `ग्लॅमराईज' करताना महेश - तनुजाही प्रत्येक अन्यायग्रस्त माणूस गुन्हेगार का बनत नाही, याचा आणि गुन्हेगारी प्रवृत्तीचा वेध न घेण्याचा बेजबाबदारपणा करतात. `सिस्टीम'वर, नेत्यांवर, पोलिसांवर, केमिस्टांवर दुगाण्या झाडून मोकळे होतात.

   लज्जाशंकर हा त्यांनी घृणास्पद ठरवलेला अस्सल मनोविकृत गुन्हेगार. पण, त्याचं बाईचं सोंग घेऊन मुलगा पळवायला येणं, ओठांवर एक बोट वाजवून काढलेला कर्णभेदी, भयत्कारी चित्कार, त्याच्या विकृत वर्तनाभोवती प्रकाशयोजना, दृश्यकोन आणि `स्लो मोशन' वगैरे चमत्कृर्तीमधून निर्माण केलेला भेसूर माहौल, यातून लज्जाशंकर `आकर्षक' बनतो; कच्च्या मनांमध्ये विकृतीची आवड निर्माण करण्याइतपत आकर्षक.

  `संघर्ष'मध्ये रीत ओबेरॉय स्वत:शी, स्वत:च्या भूतकाळाशी, भयगंडाशी, `सिस्टीम'शो आणि लज्जाशंकरशी एकाच वेळी झगडा करते आहे. पण, तिच्या व्यक्तिरेखेत बळ दिसत नाही, दिसते ती फक्त कळकळ आणि हळहळ. एकतर, तिच्या अंधाराला घाबरण्याचं स्तोमच माजवलंय. महेश - तनुजा यांनी. बऱयापैकी प्रकाश दिसणाऱया तुरुंगालाही ती बॅटरीचा झोत टाकत फिरते. तिला खोटंखोटं घाबरवायला तुरुंगातले सगळेच कैदी अकारण वेडय़ासारखे पिसाट वागतात. घाबरायची हौस भागवण्याकरता पोलिस तिला एकटीलाच अमनकडे पाठवतात.

  पुढे ती सगळा `संघर्ष' अमनच्या कुबडय़ा घेऊन करते. डोक्याचं काम अमन करतो आणि ही करते निरर्थक धावाधाव. मुळात अमन जे काही डोकं लढवून सांगताना दिसतो, ते पोलिस खात्यातला शाधा रायटरसुद्धा अर्ध्या मिन्टात तर्क लढवून सांगू शकतो. लज्जाशंकरनं आधीचे सगळे खून ग्रहणाच्या दिवशी केले आहेत, हे पोलिसांच्या, सीबीआयच्या, रीतच्या लक्षात येत नाही एकटय़ा अमनलाच उमगतं, ही प्रेक्षकाला मूर्ख समजण्याची परिसीमाच झाली. त्याच्या `दिन मे तारे दिखेंगे'ची उकल रीतला होत नाही, तेव्हा सीबीआयमध्येही वशिल्याचे तट्टू भरतात की काय, अशीच शंका येते. आणि इतकी भुसभुशीत हुशारी दाखवणाऱया `प्रोफेसर'ला वास्तवात कुणी अंगणवाडीवर तरी नेमेल का?

   `संघर्ष'मध्ये सगळ्यात उबगवाणा आहे क्लायमॅक्स. कुंभमेळ्यासारखी गर्दी लोटलेल्या तीर्थस्थळी खास लज्जाशंकरला लपता यावं, म्हणून कलादिग्दर्शक गप्पा चक्रवर्तींनी उभारलेल्या ऐसपैस गुहेत प्रदीर्घ काळ हे रक्तरंजन घडतं. हिंसेची तीव्रता दाखवण्यासाठी ती तपशीलवारच दाखवावी लागते, अशी दिग्दर्शिकेची समजूत असावी. तिला शारीर हिंसेचं विलक्षण आकर्षण आणि लालजर्द गरम रक्ताची चटक असावी, अशी खात्री पटण्याइतक्या प्रच्छन्नपणे, चवीचवीनं हा क्लायमॅक्स चित्रित झालाय.

  मुळात काही ताकदच नसलेल्या पेंढा भरलेल्या व्यक्तिरेखा प्रमुख कलावंतांनी मनापासून करण्याचा प्रामाणिक प्रयत्न केलाय, हीच त्यातल्या त्यात बरी बाजू. पैकी प्रिटी झिंटाच्या अविष्कारात नैसर्गिक गोडवा, निरागसता जाणवते. अक्षयकुमारनं मिशी लावून, शारीर हालचालींमध्ये बदल करून मोठं धाडस केलं आहे. पण त्याचा वकुब मर्यादित आहे आणि व्यक्तिरेखा तोकडी. आशुतोष राणा `दुश्मन' पाठोपाठ बीभत्सतेची पुढची पायरी गाठतो. पण अभिनेता म्हणून काही वेगळ्या छटा दाखवण्याची संधी त्यालाही नाही. बाकी मंडळींमध्ये लेखकानं सर्वाधिक एकांगी लिहिलेल्या व्यक्तिरेखेचीही चीड आणवण्यात मदन जैन यशस्वी झाला आहे.

  जतीन - ललित यांनी `संघर्ष'साठी केलेली गाणी सिनेमाबाहेर श्रवणीय वाटू शकतात. पण ही चिकचिकित, गोडमिट्ट, चॉकलेटी गाणी `संघर्ष'मध्ये साजत नाहीत. त्यांच्या सिनेमातल्या सिच्युएशन्सही बऱयाच ऑकवर्ड आहेत. `पहली पहली बार बल्लिए' ही सर्वात उजवी संगीतरचना. `मुझे रात दिन' हे तर `मुझे देखकर आपका मुस्कुराना' या `एक मुसाफिर एक हसीना'मधल्या गाण्यावरून सहीसही नकलून काढलंय.'

  `संघर्ष' पाहण्यात फायदा एकच. तो आवडला, तर लगेच बिनदिक्कतपणे नजीकच्या मनोविकारतज्ञाची अपॉइंटमेंट घेऊन टाकावी. त्याची गरज पुढेमागे भासणार, हे निश्चित.

 

Sunday, January 29, 2012

मंद लयीची नृत्यकथा (डान्स विथ मी)


कोलंबिया ट्रायस्टारचा `डान्स विथ मी' हा नावात स्पष्ट झाल्याप्रमाणे नृत्यप्रधान सिनेमा आहे. पण, `फास्ट फॉरवर्ड', `डर्टी डान्सिंग' वगैरे नृत्यपटांपेक्षा वेगळा. एकतर इथलं केंद्रस्थानी असलेलं नृत्य आधुनिक `हाडमोडी' नृत्य नाही; ते आहे लॅटिन अमेरिकन `लोक'नृत्य आणि अभिजात वळणाचं `बॉलरुम' नृत्य. आणि कथानकातही एक संथ वळणाची प्रेमकथा गुंफली आहे.
  राफाएल एन्फान्ते (शायॅन) हा एक क्यूबन तरुण आपल्या आईच्या निधनानंतर अमेरिकन वडिलांना भेटायला निघतो तेथे ही कहाणी सुरू होते. अमेरिकेत एक्सेलसियर हा मोडकळीला आलेला `डान्स स्टुडिओ' (नृत्य प्रशिक्षणशाळा) चालविणाऱया राफाएलच्या बापाला- जॉन बर्नेटला (क्रिस क्रिस्टोफर्सन) राफाएल हा आपला मुलगा असल्याची जाणीवच नसते. त्याच्या लेखी राफाएल हा तरुणपणातल्या एका `मैत्रिणी'चा मुलगा.
 राफाएल या स्टुडिओमध्ये `अटेंडंट' सदृश नोकरी मिळवतो. तिथे त्याला भेटते रुबी (व्हॅनेसा एल. विल्यम्स) ही बॉलरुम नृत्यातली आंतरराष्ट्रीय स्तरावर गाजलेली नृत्यांगना. ही कृष्णवर्णीय नृत्यांगना बॉलरुम नृत्याची आंतरराष्ट्रीय स्पर्धा जिंकण्याची तयारी करते आहे. तिचा पूर्वीचा `डान्स पार्टनर' स्टेफानो (विल्यम मार्क्वेझ) हा तिच्या पदरात एक मुलगा टाकून नामानिराळा राहिलाय. या मुलाचं भवितव्य डोळ्यासमोर ठेऊन ती स्पर्धा जिंकून आर्थिक सुरक्षितता मिळवू पाहतेय.
 लॅटिन अमेरिकन `साल्सा' नृत्य अंगात भिनलेला राफाएल रुबीच्या `यांत्रिक' नृत्यावर टीका करतो. ती त्याच्यावर चिडते. तो तिला लॅटिन-अमेरिकनांच्या क्लबमध्ये नेऊन तिथलं मुक्त नृत्य दाखवतो. भांडाभांडीतून प्रेम फुलू लागतं. पण, रुबी एका मर्यादेपलीकडे राफाएलला स्वीकारत नाही. दुर्दैवानं नृत्यस्पर्धेसाठीचा जोडीदार योग्य नसल्यानं रुबीला पुन्हा स्टेफानोशीच जोडी जुळवावी लागते. त्याची कुजकट आत्मप्रौढी सहन करावी लागते. नवशिक्यांसाठीची स्पर्धा राफाएल सहज नृत्याविष्कारानं जिंकतो. रुबी स्टेफानो यांना अंतिम फेरीत अचानक क्यूबन सुरावटींवर नृत्य करावं लागतं. राफाएलच्या आठवणींनी विद्ध झालेली रुबी सर्व संकेत मोडून आतून उसळणारा नैसर्गिक नृत्यविष्कार सादर करते आणि स्पर्धा जिंकते. राफाएल - रुबी पुन्हा `डान्स- फ्लोअर'वरच एकत्र येतात. दरम्यानच्या काळात जॉननंही आपला मुलगा म्हणून राफाएलचा स्वीकार केलेला असतो.
  सरळ सोऱया पद्धतीनं उलगडणारी ही कहाणी दिग्दर्शिका रँडा हेन्स हिनं काहीशा संथगतीनं मांडली आहे. मात्र, त्यासाठी अतिलोकप्रिय आणि अतिवेगवान नृत्यप्रकारांना फाटा देऊन सौम्य स्वरुपाचे `बॉलरुम' नृत्य निवडण्यात चलाखी दाखवली आहे. हा संपूर्ण सिनेमा बॉलरुम नृत्याच्या लयीतच उलगडतो.
  राफाएलला काहीशा अपरिचित पण विलक्षण चैतन्यमय साल्सा नृत्याची पार्श्वभूमी देण्यातही रँडानं डोकं लढवलंय. सुरुवातीच्या दृश्यांमध्ये क्युबाच्या रस्त्यांवर सायंकाळनंतर जमणारा वादकांचा ताफा, त्यांची ऍफ्रो अमेरिकन तालावर रंगणारी धुंद समूहगीतं आणि लय अंगात भिनवून अनौपचारिक नैसर्गिक नृत्याविष्कार साकारणारी सामान्य माणसं हे वातावरण विलक्षण संमोहक आहे.
  एक्सेलसिएर नृत्यशाळेतील वातावरणात राफाएलनं घडवलेला बदल, रुबीशी त्याचं प्रांजळ `बॉईश' वर्तन, त्याच्या अंगात मुरलेली नैसर्गिक लय, या सगळ्यांच्या वापरातून तिनं कथा फुलवली आहे. नृत्यशाळेतल्या प्रसंगांमधून हलकाफुलका विनोदही सिनेमात रिलीफ देतो आणि नृत्यरसिकांना `ठेक्यावर' ताल धरण्याची संधीही मिळते. त्यातून राफाएल - रुबी यांच्यातलं हळुवार नातंही खुलतं. रुबीला रात्री सुरू झालेल्या बागेतल्या स्प्रिंकलर्समधून तुषारांचा वर्षाव होतो तेव्हा तो खजील न होता पर्जन्यनृत्याचा उत्स्फूर्त अविष्कार घडवतो, हा प्रसंग विशेष उल्लेखनीय.
 सिनेमा नृत्यप्रधान असल्यानं शेवटच्या अर्ध्या तासात `संवादी' प्रसंग फारसे घडतच नाहीत. सगळा कथाभाग उलगडतो डान्स फ्लोअरवर... नृत्याच्या माध्यमातून. तिथेही राफाएलची नैसर्गिक शैली आणि रुबी स्टेफानोचं अत्यंत आकर्षक पण ठरीव साच्यातलं नृत्य यांच्यातला विरोधाभास वेगळ्या प्रकारचं संघर्षनाटय़ घडवतो.
  त्या मानानं राफाएल आणि जॉन यांच्यातल्या नात्यावर घालवलेला वेळ अनावश्यक वाटतो.
  शायॅन या लॅटिनो पॉप स्टारचं हॉलिवुडमधलं पदार्पण या सिनेमातून झालंय. तो अभिनेता निश्चितच नाही; पण दिसतो गोड विशेषत: गालाला खळ्या पाडणारं त्याचं हसू अतिशय लोभस आहे. दिग्दर्शिकेनं त्याचा कॅमेऱयासमोरचा अवघडलेपणा राफाएलच्या पात्रात मुरवून झाकून टाकला आहे. अभिनय करायला लावणारे प्रसंगही त्याला न देण्याची चतुराई दाखवली आहे. त्यामुळे शायॅनचं नवखेपण खटकत नाही. शिवाय, सहजस्फूर्त साल्सा नृत्यावरचं त्याचं प्रभुत्वही वादातीत आहे.
 `डान्स विथ मी'चं खरं आकर्षण आहे व्हॅनेसा विल्यम्स ही कृष्णवर्णीय तरतरीत नायिका. ती उत्तम नर्तकी तर आहेच, शिवाय मादक सौंदर्यवती आणि मेहनती अभिनेत्रीही आहे. माजी `मिस अमेरिका' आणि ख्यातनाम पॉप गायिका म्हणून विख्यात असलेल्या या कलावतीच्या व्यक्तिमत्वात नर्तकीची नजाकत आहे आणि मदनिकेचं आवाहनही. `डान्स' मध्ये सर्वाधिक भावाविष्काराची जबाबदारी तिच्यावर आहे.
 ती व्हॅनेसानं समर्थपणे पेलली आहे. राफाएलबरोबर शारीरिक जवळीकीची सीमापार करण्यापूर्वीच तिचं भानावर येणं, त्याच्याबद्दलची ओढ लपवून नाचावर लक्ष केंद्रित करणं आणि अखेरच्या कासाविशीतून साकारणारा नृत्यविष्कार यातून व्हॅनेसा अभिनयाची बाजी मारून जाते. तिचा नृत्याविष्कारही आंतराष्ट्रीय स्पर्धेच्या दर्जाचा भासतो. तिच्या आणि शायॅनच्या नृत्यांच्या प्रसंगांमध्ये तांत्रिक क्लृप्त्या लढवून `डमी नर्तक' वापरलेले नसल्यानं त्यांच्या अविष्काराची पातळी उंचावते.
  उत्तम नृत्यासाठी उत्तम संगीत अत्यावश्यक असतं. `डान्स...'मध्ये लॅटिन आणि ऍफ्रो - क्युबन संगीताची मेजवानी आहे. थालिया, ऍना गॅब्रिएल, रुबेन ब्लेडस, सार्गियो मेंडीस हे लॅटिन पॉप स्टार, माकिना लोका, जॉनी पोलॅन्को, कॅचाओ हे साल्सा आणि क्युबन संगीतातले लोकप्रिय गायक, `डीएलजे' हा वाद्यवृंद यांचं उत्तम संगीत निवडून सिनेमात वापरलंय. लिझ कर्टिस आणि डॅरिल मॅथ्युज यांचं नृत्यदिग्दर्शन संबंधित नृत्यप्रकारांचे दर्शन घडवताना त्या नृत्यांमधून कथाभागाची गती कायम ठेवतो.
  नृत्यपटांच्या चाहत्यांनी आवर्जून पाहावा, असा हा सिनेमा आहे. मात्र अन्य नृत्यपटांप्रमाणं आधुनिक डिस्कोथेक्सचा चकचकाटी, झगमगाटी `फील' या सिनेमात नाही, हे ध्यानात ठेवावं. मंद सुरावटीवर मेणबत्त्या मंद प्रकाशात प्रियतमेचा हात हातात धरून चवीचवीने चाखलेच्या मेजवानीचा हा संरजाम आहे. `फास्टफूड'च्या चाहत्यांनी या वाटेला न गेलेलंच बरं!

दिशाच नाही, जाणार कुठे? (जहाँ तुम ले चलो)


ती : गेली सात वर्षं आपण एकत्र फिरतोय. एकमेकांबरोबर झोपतोय. आता मला मूल हवंय. तू माझ्याशी लग्न कधी करणार आहेत?
  तो : माझा लग्नबिग्न भानगडींवर विश्वास नाही. आपण आहोत असे ठीक आहोत.
    ---------------------------
  दुसरा तो : माझं तुझ्यावर प्रेम आहे.
  पहिलीच ती : पण तू माझ्यापेक्षा वयानं खूप लहान आहेस.
  दुसरा तो : माझी हरकत नाही. सगळ्यांनी ठरीव पद्धतीनं लग्न करावं, असा काही नियम नाही.
                         ----------------------------
  पहिला तो : तू त्या लहान पोराबरोबर फिरतेस हे काही मला बघवत नाही. त्यातून तो बिचारा आशेवर टांगून राहील आणि मलाही उगाच असूया वाटत राहील. आपण लग्न करूया.
                          ---------------------------
 दुसरा तो : माझ्या पुराणमतवादी आजीचं मन मी वळवलंय. आपल्या लग्नाला तिची परवानगी आहे. आपण करूया लग्न.
                         ----------------------------
 ती कुणाबरोबर लग्न करणार? पहिल्याबरोबर की दुसऱयाबरोबर?
                        ----------------------------
 `जहाँ तुम ले चलो'च्या कर्त्यांनी ठरवलं असतं, तर हा सिनेमा या चार प्रसंगांमध्येच आटोपला असता. कारण सगळ्या सिनेमाचं सार या चार प्रसंगांमध्ये सामावलंय. शेवटचा प्रसंग प्रश्नार्थक असला, तरी चाणाक्ष प्रेक्षकांना त्या प्रश्नाचं उत्तर एवढंच वाचूनही कळेल आणि ते बरोबर असेल. मग, एवढय़ाशा जिवाच्या कथानकावर संपूर्ण सिनेमाचा वेळ (आणि पैसा, अभिनय वगैरे बरंच काही) कशाला खर्च केलाय?
   हा सिनेमा पाह्यल्यावर हाच प्रश्न पडतो.
   आता कुणी म्हणेल की, वास्तवातले नातेसंबंध काही इतके त्रोटक आणि व्यवहार कठोर नसतात. त्यांत काही आंदोलनं, चढउतार आणि (सिनेमासाठी उपयुक्त) नाटय़ असतं. तेच सिनेमात दिसले, तर प्रेक्षक आशयाशी तादात्म्य पावू शकतो. सिनेमाचा आनंद लुटू शकतो.
 अगदी बरोबर! पण `जहाँ तुम ले चलो'मध्ये दोन-अडीच तास अनेक प्रसंग, गाणीबिणी घडूनही त्या अर्थानं काहीच घडत नाही. साबणाच्या फेसाचा बुडबुडा कुशलतेनं खूप फुगवला, त्याच्यावर इंद्रधनुष्यही चमकलं, तरी तो बुडबुडा क्षणजीवीच राहतो. त्याचा साधा फुगासुद्धा होत नाही. तशी या सिनेमाची गत आहे. त्याचा कुठलाच परिणाम प्रेक्षकांवर राहत नाही.
 नम्रता शौरी (सोनाली कुलकर्णी) ही एक नामांकित पत्रकार आणि स्त्राeवादी चळवळीतली कार्यकर्ती. शांतनु आर्य (निर्मल पांडे) या फॅशन फोटोग्राफरबरोबर तिचे प्रेमसंबंध आहेत... आधुनिक `लिव्ह इन' स्वरुपाचे. तिला मूल हवंय, त्यासाठी लग्न हवंय. शांतनुला मात्र मॉडेल्सबरोबर मजा मारण्याचं स्वातंत्र्य हवंय. तो लग्नाच्या बेडीत अडकू इच्छित नाही.
  शांतनुच्या `व्यस्त' दिनक्रमामुळे एकटय़ा पडलेल्या नम्रताची अचानक आकाशशी (जिम्मी शेरगिल) भेट होते. तो तिच्यावर प्रेम करतो, लग्न करू इच्छितो. तो तिच्यापेक्षा वयानं लहान, पोरसवदा आहे. पण त्याची प्रेमभावना प्रबळ आणि परिपक्व आहे. आपली आकाशशी झालेली जवळीक शांतनुला खटकते, हे लक्षात आल्यावर ती वाढवून शांतनुला लग्नासाठी तयार करण्याची खेळी नम्रता नकळतच खेळून जाते. ती यशस्वी होऊन शांतनु तिच्याशी लग्न करायला तयारही होतो. पण तोवर आकाशही तिच्यात गुंतून जातो.
  आता नम्रतापुढे प्रश्न आहे, लग्न कुणाशी करायचं हा!
 व्यावसायिक हिंदी सिनेमांनी `' वेळा चघळून चोथा केलेला हा प्रेमत्रिकोण इथे आधुनिक पेहरावात येतो. नम्रता-शांतनुचे लग्न न करताचे शारीर संबंध, नम्रता-आकाश यांच्यांतली वयाची तफावत या घटकांमधून ही कथा आधुनिक आणि `बोल्ड' होते, अशी समजूत पटकथाकार सूरज-सनीम आणि दिग्दर्शक देश दीपक यांनी करून घेतली आहे. प्रत्यक्षात मात्र हा सिनेमा ठरलेल्या वळणांनी ठरलेल्या शेवटाकडे जातो, तेव्हा त्याच्यातल्या वेगळेपणाची कलाबूत उघडी पडते.
  नम्रताचं पत्रकार आणि स्त्राeवादी चळवळीची कार्यकर्ती असणं दाखवतानाच पटकथाकारांचं अज्ञान उघडं पडतं. नम्रता दैनिकात काम करताना दाखवली आहे. या दैनिकाच्या कार्यालयातले कर्मचारी बँकेतल्यासारखे सहा वाजता घरी जातात, ऑफिस ओस पडतं. नम्रता आपले लेख `डिक्टेट' करते आणि ते शॉर्टहँडमध्ये उतरवून घ्यायला एक लेखनिकही नेमली आहे. देशभर नाव असलेल्या स्तंभलेखिकेला संपादक `कुकरी शो'च्या रिपोर्टिंगला पाठवतात आणि तीही जाते. हे लेखकद्वयींनं कोणत्या दैनिकाच्या कार्यालयात पाहिलंय देव जाणे!
  राज्याचा एक मंत्री घरातल्या कामवालीवर बलात्कार करतो. त्यावर नम्रतानं काढलेला मोर्चाचा उपाय, तो मार्चा, मंत्र्याच्या माणसांनी केलेली मारहाण वगैरे प्रसंग लेखकाचं राजकीय अज्ञानच दर्शवतात. या प्रसंगामुळे नम्रताची व्यक्तिरेखा पोकळ होऊन जाते. तिची पत्रकार- कार्यकर्ती म्हणून परिपक्वता कुठेच दिसत नाही.
  स्वतंत्र बाण्याची स्त्राe म्हणून ती व्यक्तिगत संबंधांमध्येही धड स्पष्ट होत नाही. तिच्या घरी (वेळ मिळेल तेव्हा) रात्री येणारा शांतनु प्रत्येक वेळी आल्या-आल्या तिच्या शरीराशी लगट करतो. तिच्यावर प्रेम असल्याची काव्यात्म शब्दांतून ग्वाही देत राहतो आणि लग्नाचा विषय टाळून सकाळी निघून जातो. सात वर्षांच्या सहवासानंतरही ज्याचं प्रेम शारीर असोशीपलीकडे गेलेलं नाही, त्याच्याशी लग्न करण्याचा नम्रताचा अट्टाहास प्रेक्षकाला समजू शकत नाही. `दिल की मजबुरी' म्हणून तोही मान्य केला, तरी इतका उठवळ माणूस आपल्याशी लग्न करेल, असा विश्वास नम्रताला कसा वाटतो? तो इतर मैत्रिणीबरोबरही शरीरसंबंध ठेवून आहे, हे नम्रताला इतक्या वर्षांत कळत कसं नाही? हे प्रश्न सिनेमात अनुत्तरीत राहतात. अनुत्तरीत राहणारा सर्वांत मोठा प्रश्न म्हणजे नम्रतासारखी सुजाण स्त्राe नेमक्या कोणत्या धाग्यानं शांतनुशी बांधली गेलीये, हा आहे.
  नम्रताचं आकाशबरोबरचं वर्तनही असंच कोडय़ात पाडणारं. आधी त्याला स्पष्ट नकार देणारी नम्रता नंतर मात्र त्याच्याशी जवळीक वाढवत राहते. तो लहान आहे, त्याचा गैरसमज व्हायला नको, याची खबरदारी घेत नाही. शांतनुशी लग्न ठरल्यावर ती एक रात्र आकाशबरोबर बाहेर राहते. ती आपल्याशी लग्न करणार, असा आकाशचा झालेला गैरसमज ताबडतोब दूर न करता हळहळं-हळुहळुं बोलत राहते आणि भल्या सकाळी त्याच्यावर लग्नाच्या बातमीचा बॉम्ब टाकते, तेव्हा तर ती क्रूरच वाटते.
 आकाश आणि नम्रता यांच्यातील संबंधांना आक्षेप घेताना शांतनु `मी पुरुष आहे. मी काहीही केलं, तरी क्षम्य आहे. मी `आसमाँ' आहे, तू धरती आहेस. उद्याची पिढी जन्माला घालणारी धरती पवित्र असली पाहिजे,' वगैरे पुरुष वर्चस्ववादी बकवास बकतो. तरीही नम्रता त्याच्याशीच लग्न करण्याचा निर्णय घेते, हे ही अनाकलनीय आहे.
  कथानकाच्या ठरीव साच्यानुसार प्रसंग बेतताना त्यात काही कार्यकारणभाव आणि तर्कशुद्धता असायला हवी, याचं लेखकांनी भान बाळगलेलं नसल्यानं `जहाँ तुम...' विशविशित आणि खोटाखोटा वाटत राहतो. मुद्दा सोडून भरकटत राहणारी अतिकाव्यात्म संवादभाषाही यादृष्टीनं मारकच ठरते. कथा एका दिशेला, पटकथा दुसऱया दिशेला, संवाद तिसरीकडे आणि दिग्दर्शन चौथीकडे अशी दिशाहीन स्थिती झालेला हा सिनेमा प्रेक्षकाला कुठेच घेऊन जात नाही.
  दिग्दर्शक देश दीपक यांनी तंत्रशुद्ध सफाई म्हणजेच दिग्दर्शन अशी समजूत करून घेतली आहे. एकीकडे ते `बोल्ड' होण्याच्या हव्यासापायी (तेही गल्लापेटीवर डोळा ठेवून) अर्धावृत्त मॉडेल्सचं गाण्यांमध्ये अंगप्रदर्शन घडवतात. नम्रता-शांतनु यांच्यातला (संपुर्णतया अनावश्यक) बेडसीन तपशीलवार दाखवतात. गंमत म्हणजे हा सीन त्यांच्या अपेक्षेनुसार गरमागरम न होता हास्यास्पदच झाला आहे. नम्रता-शांतनुच्या चेहऱयावरचे तेच ते कथित इरॉटिक भाव, ती अर्धवट चुंबनं, सेन्सॉरच्या चौकटीत राहण्यासाठी दिवा विझवून केवळ शरीराच्या प्रकाशमान बाह्यरेषांमधून दिसणारी साचेबंद झटापटी... हरे राम! या एका प्रसगांमुळे नम्रता-शांतनु यांची सात वर्षांची `ओळख' आहे, हे गृहीतकच कोलमडून पडेल इतक्या अपरिपक्व पद्धतीनं तो चित्रित झालाय.
  नम्रताच्या मनानं आरशातून तिच्याशी वाद घालणं, तिच्या फडताळावर एकीकडे शांतनुची तस्वीर आणि समोरच आकाशनं भेट देलेली परफ्यमूची `प्रतिस्पर्धी' बाटली, शांतनुच्या फोटोप्रदर्शनात नम्रताचा फोटो आकाशनं विकत घेणं आणि फोटोच्या रुपकातून दोघांमध्ये घडणारा (`तस्वीर तुम्हारे पास है लेकिन निगेटिव्ह तो मेरे पास है' वगैरे) बालिश खटकेबाज संवाद आणि त्यांच्याशी त्रिकोण साधून तो ऐकणारी नम्रता वगैरे पारंपारिक ढोबळपणा हा आधुनिक सिनेमा टाळू शकलेला नाही.
  त्यातल्या त्यात आकाशचं व्यक्तिरेखाटन (तो बालिशच असल्यामुळे की काय?) बऱयापैकी जमलेलं आहे. घरचं बक्कळ असल्यानं त्याला उत्कट प्रेमाची चैन परवडते आणि निष्फळ ठरत चाललेल्या प्रेमात त्यानं गुंतून राहणं वयामुळं क्षम्य वाटतं. नम्रताशी लग्नाला परवानगी न दिल्यास घराच्या छतावरून उडी मारण्याची त्यानं दादीला (निरुपा रॉय) दिलेली धडकी आणि दादीनं त्याला `मार उडी' म्हणून खिजवण्याचा प्रसंग बऱयापैकी खुसखुशीत झालाय.
  एकूणातच डळमळीत वाटेनं जाणाऱया `जहाँ तुम...'चा क्लायमॅक्स तर फारच भुसभुशीत आहे. नववधूच्या वेशात भटजीसमोर बसलेली नम्रता शांतनुची वाट पाहते आहे. तो घरून निघतो तेव्हा (तोवर शांतनुला न `बधलेली') एक मॉडेल मैत्रीण त्याला घरातच गाठते. तोही लग्न सोडून हाती आलेल्या संधीचा `लाभ' घ्यायचं ठरवतो. हे अतर्क्य मानलं नाही, तर पुढे काय घडतं ते पाहावं. नववधू नम्रता आणि वऱहाडी मंडळी दोन तास खोळंबून राहतात. (एकालाही शांतनुच्या घरी जाऊन यावंसं वाटत नाही.) दिवसाची रात्र होते, वऱहाडी निघून जातात तरी शांतनु येत नाही. शांतनुच्या अमानवी `पौरुषा'बद्दल अत्याधिक आदरच निर्माण करणारा प्रसंग आहे हा! चार-सहा तास...?
  आता पुढे काय घडतं हे सांगायला नकोच.
 हा सिनेमा `बघवतो' ते सोनाली कुलकर्णीच्या पारदर्शी भावदर्शनामुळे. लेखकदिग्दर्शकांनी तर्काचं कोणतंच अधिष्ठान न दिलेली नम्रताची भूमिका सोनालीनं जास्तीत जास्त समजून घेऊन साकारली आहे, भावभिव्यक्तीतून तिच्या व्यक्तित्त्वाचं काही `इटरप्रिटेशन' करण्याचा प्रयत्न केला आहे. ती आकाशपेक्षा (सांगते तेवढी) मोठी दिसत नसतानाही तशी भासते, हे तिचं यश. `शौक ख्वाब का है तो' या गाण्यात आरशातला चेहरा आणि खरा चेहरा यांच्यातला झर्रकन् घडणारा भावबदल `गिमिकी' असला, तरी कौतुकास्पद.
  निर्मल पांडेचा शांतनु लेखकानं ढकललेल्या गर्तेतून बाहेर पडत नाही. एकसुरी भावहीन संवादफेकीला तो नैसर्गिक अभिनय मानतो, असं वाटतं. त्या तुलनेत जिम्मी शेरगिल या नवोदित अभिनेत्यानं पहिल्याचं सिनेमात समंजस अभिनयदर्शन घडवलंय. आकाशच्या भूमिकेत फिट्ट बसणारा चेहरामोहरा त्याला लाभलाय आणि सर्वात चमकदार संवादही त्याच्याच वाटय़ाला गेले आहेत. निरूपा रॉय दादीच्या भूमिकेत बऱयाच दिवसांनी रुपेरी पडद्यावर दिसल्या आहेत. ही त्यांची हातखंडा भूमिका त्यांनी सराईत गोडव्यानं साकारली आहे.
  तांत्रिक बाजूंमध्ये सर्वात उल्लेखनीय आहे छायालेखक राजन किनागी यांची कामगिरी. उच्चभ्रू वातावरणात घडणाऱया या सिनेमाचं दृश्यरुप केवळ चकाचक नाही. बंदिस्तचित्रणात (इनडोअर) प्रकाशयोजनेतून आणि बाह्यचित्रणात योग्य वेळा निवडून त्यांनी त्या-त्या प्रसंगांचा मूड पकडला आहे. बंदिस्तचित्रणात बिस्वजीत रॉय यांच्या अभिरुचीसंपन्न कलादिग्दर्शनाचीही साथ त्यांना लाभली आहे, `देखो तो आसमाँ' आणि `थक गई हो तो सुनो' ही आऊटडोअर गाणी देखणी झाली आहेत. त्यात अहमद खानच्या सहजस्फूर्त नृत्यदिग्दर्शनाबरोबरच राजन किनागींच्या दृश्यचौकटींचा वातावरणनिर्मितीचा मोठा वाटा आहे.
 गुलजार यांची गाणी आणि विशालचं संगीत हे `कॉम्बिनेशन' आता `रिपिटिटिव्ह' होऊ लागलंय. सर्व गाणी खास गुलजार पद्धतीनं अर्थवाही असली, तरी संगीतरचना मात्र (विशेषत: वाद्यवृंद संयोजन) एकसाची वाटते. तो साचाही `सत्या'च्या `ये मुझे क्या हो गया'चा. `चाहने'से चाहा जाना' ज्यादा अच्छा होता है। चाहना चाहनेवालेको कभीकभी बहुत जलील करता है।' हा व्यवहारसिद्ध शहाणपणा या सिनेमात नेमक्या शब्दांत व्यक्त होतो तो अगदी शेवटीशेवटी. या `संदेशा'साठी संपूर्ण सिनेमा पाहण्याची, म्हणजेच `जहाँ डायरेक्टर ले चले' तिथे (म्हणजे कुठेच न) जाण्याची तयारी हवी.