बहुत देर कर दी, बरखुरदार!

 त्र्याण्णव हे सामान्यतः माणूस जिवंत असण्याचंच वय नसतं…

…जिथे या वयातही जिवंत असलेल्या माणसाला तो कोण आहे हेही रोज सकाळी इतर कुणीतरी सांगावं लागतं; तिथे अशा वयातला एखादा कलावंत जिवंत आहेच तर त्याला देऊन टाकू म्हणून, देशातला एक सर्वोच्च पुरस्कार द्यायचा, हा फारच क्रूर विनोद झाला… 

तो भारत सरकारने करून दाखवला आहे. दादासाहेब फाळके पुरस्कार अभिनेते प्राण यांना दिल्याने ना त्यांना सन्मानित होत असल्याचा आनंद, ना त्यांच्या चाहत्यांना त्यांच्या सन्मानाचं सुख. या पुरस्काराने फार फार तर इतकंच घडलं असेल की प्राणसाहेब अजूनही जिवंत आहेत, हे लोकांना समजलं असेल. आजवर त्यांच्या निधनाच्या एवढया अफवा पसरल्या आहेत की खुद्द प्राणसाहेबांनाही समजलं असेल, अरेच्चा, आपण जिवंतच आहोत की काय! सिनेमा पाहणाऱ्या नव्या पिढीला तर हे काका कोण? याचीच कल्पना नाही. हातपाय थकून 90च्या दशकातच त्यांची चित्रपटांतली कारकिर्द संपली, तेव्हा ते सत्तरीच्या घरात होते. त्यानंतर 20 वर्षं उलटल्यानंतर पुरस्कार दिल्यामुळे हा पुरस्कार स्वीकारताना ते कदाचित राष्ट्रपतींना म्हणतीलही, ”बरखुरदार, बहुत देर कर दी आपने!” 

प्राणसाहेबांनी त्यांच्या खास खर्जदार आवाजात, भेदक नजर रोखून, ‘बरखुरदार’ हा केवळ त्यांनीच म्हणण्यासाठी निर्माण केलेला शब्द उच्चारला, तर आपल्या देशाचे राष्ट्रपती तर सोडा, अमेरिकेचेही राष्ट­्राध्यक्ष एकदम गर्भगळित होतील आणि खजील होऊन आपली फार मोठी चूक झाली याची कबुली देतील.

‘प्राण’ या नावाचा दरारा आणि रुपेरी पडद्यावरची दहशत अशी जबरदस्त होती. त्यांच्या एंट्रीलाच पब्लिक चिडीचूप व्हायचं आणि नंतर प्रत्येक वेळी ते पडद्यावर आले की त्यांच्या नावाने बोटं मोडत त्यांच्या कृष्णकृत्यांकडे डोळे विस्फारून पाहत हतबलपणे हात चोळत बसायचं. प्राणही नीचपणाच्या एकेक भयंकर हरकती करून पब्लिकचा हिरमोड होऊ द्यायचे नाही. जुन्या काळातल्या अशा सिनेमांमध्ये हमखास शेवटच्या रिळात ओढूनताणून घुसडलेला एक मनःपरिवर्तनाचा प्रसंग असायचा. या टप्प्यापर्यंत नायकाला देशोधडीला लावणं आणि नायिकारूपी झेंडूचं गेंदेदार फूल कुस्करून तिच्या अब्रूचं खोबरं हादडणं, हेच जीवनध्येय असल्यासारखा वागणारा खलनायक या रिळात नायकाकडून मजबूत मार खायचा आणि आपल्या गुन्ह्याची कबुली द्यायचा. यापुढे चांगलं वागण्याची कसम खायचा. नायकही त्याला मोठेपणाने माफ करायचा. हा सगळा आनंदीआनंद पाहून भाबडया पब्लिकला बरं वाटायचं. पण जगातले चार टक्केटोणपे खाल्लेल्या लोकांना ही खात्री असायची की हा बाबा आत्ता नाटक करतोय, नंतर संधी मिळाली की या नायकाच्या घरादारावर नांगर फिरवतो का नाही बघा! सिनेमाभर त्याचा जिच्यावर डोळा असायचा, त्या रूपसुंदर नायिकेलाही हा नायकाच्या हाताखालनं यूँ गुल करेल, अशीही भीती वाटायची. अर्थात, राजेंद्रकुमार, प्रदीपकुमार, विश्वजीत, जॉय मुखर्जी यांच्यासारख्या मेंगळट नायकांपेक्षा प्राणसारख्या राजबिंडया, हिकमती खलनायकाबरोबरच नायिका अधिक सुखी राहील, असंही प्रेक्षकाला मनोमन वाटायचं. पण तशी कबुली कोणी द्यायचा नाही. खलनायकाच्या बाजूने विचार करणं म्हणजे महापाप!

हिंदी सिनेमातला सर्वोच्च खलनायक म्हणजे प्राण. त्या दृष्टीने प्राण हे त्यांचं नावही फार समर्पक आहे. खलनायक हा खरंतर हिंदी सिनेमाचा अर्धा प्राण असतो. फार धाडसी विधान वाटतं का हे? चित्रपट हा सुष्टदुष्टांतला खेळ म्हणून पाहिला तर हे विधान पटू लागेल. ‘बॅटमॅन’च्या ‘द डार्क नाइट’ या सिनेमातला जोकर हा खतरनाक खलनायक नायकाला म्हणजे बॅटमॅनला सांगतो की, ‘गडया, तू आणि मी हेच जगात एकमेकांचे खरे यार आहोत. तू नसशील तर मला काय काम उरणार आणि मी नसेन तर तुझ्या मोठेपणाला कोण विचारतो? मी आहे म्हणून तू आहेस आणि तू आहेस म्हणून मला जगायला मजा येते आहे. त्यामुळे हा खेळ खेळत राहा. मला मारू नकोस, संपवू नकोस. मला संपवलंस तर तूही संपलास.’

हे फार उच्च कोटीचं तत्त्वज्ञान आहे.

अंधार नसेल तर प्रकाशाला कोण विचारणार?

दुष्ट माणसं नसतील, तर सुष्टांची महत्ता कोणाच्या संदर्भात जोखता येणार?

रामायणात रावण नसता तर आयुष्यभर आदर्श रामराज्य चालवण्याखेरीज रामाला काही काम उरलं नसतं आणि तो इतिहासातला ‘आणखी एक’ राजा बनून राहिला असता. रावणामुळे रामाच्या अस्तित्वाला धार आली, अर्थ आला, प्रयोजन आलं. (प्राण यांचा रामायणाशी एक गंमतीशीर संबंध आला होता. ‘सीता बन गयी रावण’ असंही त्यांच्या आत्मचरित्राचं नाव ठेवता आलं असतं. दिल्लीच्या सधन घरात जन्मलेल्या प्राण यांनी शिमल्यात फोटोग्राफीची नोकरी करत असताना तिथे आपल्या आयुष्यातली पहिली भूमिका केली. ती होती रामलीलेतल्या सीतेची. राम बनले होते मदन पुरी. 

या भूमिकेमुळेच त्यांना ‘यमला जट’ या पंजाबी सिनेमात पहिला ब्रेक मिळाला. एकदा तोंडावर रंग लागला की काय होतं, ते प्राण यांना तेव्हा कळलं असेल. त्यांनी महिना 200 रुपये पगाराची, सुखाची नोकरी सोडून 50 रुपये पगाराच्या सिनेमाधंद्यात उडी घेतली. असो.) बहुतेक सगळया व्यावसायिक चित्रपटांमध्ये हाच काळयापांढऱ्याचा संघर्ष असतो. सिनेमा रंगीत झाला म्हणून काय झालं, व्यावसायिक सिनेमा आशयाच्या अंगाने ‘ब्लॅक ऍंड व्हाइट’च असतो. यातला खलत्वाचा काळा रंग जर डोळयात बोट घातलं तरी दिसणार नाही इतका कभिन्न काळा झाला नाही, तर चांगुलपणाचा श्वेतवर्णही पिरपिरा मलूल होऊन जातो.

‘शोले’चं उदाहरण घ्या. त्या सिनेमात गब्बरसिंग नसता, तर जय-वीरू आणि ठाकूर मिळून काय पाच-तीन-दोन खेळत बसले असते? अमजद खानने गब्बर अशा उंचीला नेला की त्याच्यासमोर सगळयाच व्यक्तिरेखांना उठावदार व्हावं लागलं. तोच दिग्दर्शक, तेच लेखक आणि प्रचंड मोठं बजेट असतानाही ‘शान’ने बॉक्स ऑफिसवर मान टाकली. कारण, ‘शाकाल’मध्ये गब्बरची दहशत नव्हती. त्याला पाहून भीती वाटत नव्हती, हसू येत होतं. कुलभूषण खरबंदा हे काही वाईट अभिनेते नव्हते, पण त्यांच्यात व्हिलनचा तिखटजाळ ठसका नव्हता. हा खलनायक सॉफिस्टिकेटेड होता म्हणून पडला म्हणावं तर अमरीश पुरींनी मोगँबोच्या रूपाने सेम टु सेम तसाच खलनायक अजरामर केला. त्याच वेळी ‘शोले’चीच आवृत्ती असलेल्या, राजकुमार संतोषीच्या ‘चायना गेट’मध्ये मुकेश तिवारी गब्बरसारखाच घोडयावरचा डाकू असून, खतरनाक गेटअप असूनही ती जरब आणि दहशत आपल्या अस्तित्वातून निर्माण करू शकला नाही.

ही ‘प्राणहीन’ उदाहरणं तपशीलवार देण्याचं कारण असं की त्यातून ‘प्राणमय’ आणि ‘प्राणहीन’ सिनेमांमधला फरक लक्षात येतो. प्राणसाहेबांचा फक्त चेहरा डोळयांसमोर आणा आणि मनात उमटणाऱ्या सगळया भावना तटस्थपणे न्याहाळा. प्राणसाहेबांनीही अनेक गेटअप वापरले, त्यासाठी मेकअपमनसमोर दोन दोन तास बसण्याची तपश्चर्या केली. पण कोणताही गेटअप नसतानासुध्दा जेव्हा ते पडद्यावर यायचे, तेव्हा आपल्या नजरेतून, आवाजातून प्रेक्षकाच्या मनात कापरं भरवायचे किंवा मनात आत्यंतिक चीड निर्माण करायचे. हा खलनायक इतका जबरदस्त होता, म्हणूनच तर नायकाने त्याच्यावर मात करण्यात काही मतलब होता. जिथे खलनायक फसतो, तिथे नायकावरही माश्या मारण्याची पाळी येते. प्राण यांच्या खलनायकाची दहशत अशी होती की लोकांनी ‘प्राण’ हे आपल्या नवजात बाळाचं नाव ठेवण्याची हिंमत केली नाही बरीच वर्षे. हीच त्याच्या उफराटया लोकप्रियतेची पावती म्हणायला हवी.

लोकप्रियतेची मोठी गंमत असते. पडद्यावर जे सुरू आहे ते खोटं आहे. इथला बहादूर आणि सत्शील नायक प्रत्यक्ष जीवनात पळपुटा, नेभळट, व्यसनी, अत्याचारी, व्यभिचारी खलनायक असू शकतो. पडद्यावर सतत बलात्कार करणारा, दारू पिणारा, कारस्थानं रचणारा, मुडदे पाडणारा खलनायक प्रत्यक्ष आयुष्यात अत्यंत सज्जन, सालस, कुटुंबवत्सल माणूस असू शकतो. हे लोकांना माहीत नसतं, अशातलाही भाग नसतो. 

प्राणसाहेबांनी या इंडस्ट्रीत पन्नास वर्षं घालवूनही त्यांचं नाव कधी कुणाशी जोडलं गेलं नाही किंवा त्यांच्या हातून काही वावगं घडल्याचं कधी ऐकिवात आलं नाही. तरीही प्रेक्षकांनी नायकाची भूमिका साकारणाऱ्या नटात नायकाचे गुण पाहिले आणि खलनायकात खरोखरचा दुष्टावा पाहिला. खलनायकाची भूमिका आणि ती साकारणारा अभिनेता यांच्यातलं अंतरच पुसून टाकण्याच्या या सवयीमुळेच एखादा अभिनेता खलनायक म्हणून किती अव्वल होता, म्हणजेच अभिनेता म्हणून किती श्रेष्ठ होता, याची आपल्याला अनेकदा कल्पनाही येत नाही.

उदाहरणार्थ, एका काळात लोकांनी दिलीपकुमार, देव आनंद, राज कपूर या त्रयीच्या सिनेमांची भक्ती केली. त्यांच्यात आपले आदर्श पाहिले. आपण त्यांचे चाहते आहोत असं सांगितलं. पण या तिघांच्याही अतिशय गाजलेल्या सिनेमांमध्ये त्यांना कुदवायला प्राण नावाचा एकच महाखवीस बसलेला असायचा, त्याचं काय! त्यांच्या सगळया सुष्टाव्याला उठावदार करणारा दुष्टावा हा एकच माणूस करत होता. म्हणजेच, या तीन सुपरस्टार्सच्या एकत्रित लोकप्रियतेइतकीच लोकप्रियता या एका माणसाकडे होती. यांची पिढी अस्तंगत झाली, त्यानंतर आलेले शम्मी कपूर, राजेंद्र कुमार वगैरेही इतिहासजमा झाले, तरी प्राण मात्र एव्हरग्रीन राहिले. कारण, त्यांच्या खलनायकाला घाबरणं ही त्या खलनायकाच्या लोकप्रियतेचीच पावती होती. नाना तऱ्हेचे गेटअप आणि हावभाव, हालचाली वापरून, आवाजाचा, डोळयांचा परफेक्ट वापर करून प्राणसाहेबांनी पडद्यावर केलेली घृणास्पद कृष्णकृत्यं, त्यांना घाबरून का होईना, आपण आसुसून पाहत होतो, म्हणूनच नायकांच्या सत्कृत्यांना मजा यायची, हे या सगळया नटांच्या ‘पंख्यां’च्या कधी लक्षातही आलं नसणार.

खलनायकांचं दुर्दैव हेच असतं. आपण त्यांचे चाहते आहोत, हेही लोकांना कळत नाही. साहजिकच आहे. आपल्यासारखाच एक माणूस पडद्यावर आल्यावर आपण अस्वस्थ होतो, कारण आपल्याला त्याच्या बोलण्यातून आपल्यातलंच गरळ ठिबकताना दिसत असतं. आपण वास्तवात जी पापं करायला घाबरतो, तीच मनोमन मात्र मिटक्या मारत करत असतो, त्या आकर्षक पापांचं प्रतिबिंब त्याच्या नजरेत पाहून आपल्याला दचकायला होतं. हा पडद्यावरचा माणूस आपल्यातल्याच असत्याचं, अशिवाचं म्हणजे वाईटपणाचं दर्शन घडवतो, म्हणून आपल्याला शिवाची म्हणजे चांगुलपणाची आणि सत्याची महती कळते. पण आपल्याला हा खलपुरुष आवडतो, त्याचं पडद्यावरचं अस्तित्व आपली नजर खिळवून ठेवतं, त्याच्याकडून घडणाऱ्या काही पापांमध्ये आपलाही मनोमन सहभाग असतो, याची कबुली कोण देईल? खलनायक आवडतो हे मान्य करणं म्हणजे आपल्यातल्या या कमीअधिक प्रमाणातल्या खलत्वाची कबुली देणं. ती कोण देणार?

प्राणसाहेबांना त्यांच्या ‘लोकप्रियते’ची थेट पावती मिळायला सुरुवात झाली ती त्यांनी ‘उपकार’मधला मलंगचाचा रंगवला तेव्हा. त्याआधी जाहीर कार्यक्रमांत नटांवर तुटून पडलेल्या प्रचंड गर्दीला आवरण्यासाठी प्राणसाहेबांना माइकवरून दम भरायला लावलं जायचं. त्यांचा जरबदार आवाज ऐकल्यावर सगळे एका फटक्यात चिडीच्चूप होऊन जायचे. ‘उपकार’नंतर हे चित्र बदललं. ‘मलंगचाचा आले, त्यांना जागा द्या,’ असं आवाहन केलं की गर्दी आपोआप दुभंगून प्राणला वाट करून द्यायची. रुपेरी पडद्यावरची एखाद्याची इमेज त्याच्या वास्तव आयुष्यावर कसा परिणाम करते, त्याचं हे दर्शन होतं. खलनायकी सोडून पत्करलेल्या चरित्र भूमिकांना ‘ऍंड प्राण’ किंवा ‘अबव्ह ऑल प्राण’ या पातळीला नेऊन प्राण यांनी ही इनिंग्जही सार्थकी लावली. त्याचा कसून मेहनतानाही घेतला. अमिताभ बच्चनला ‘जंजीर’ मिळवून देण्यात प्राणसाहेबांचा मोठा वाटा होता. आपण शिफारस केलेल्या या नवख्या नटाला पाहायला प्रेक्षक यावेत म्हणून प्राण यांनीही त्याच्या बरोबरीची भावखाऊ भूमिका साकारली होती. 

त्यांच्या या शेरखान पठाणला पाहण्यासाठी प्रेक्षक सिनेमागृहात यायचे आणि अमिताभला मनात साठवून घरी जायचे. म्हणूनच या सिनेमानंतर ‘डॉन’पर्यंत तरी अमिताभचं मानधन प्राणसाहेबांपेक्षा कमी होतं. किती कमी? डॉनसाठी अमिताभला अडीच लाख रुपये मिळाले होते, तेव्हा प्राणसाहेबांनी साडेसात लाख रुपये घेतले होते. विनोद खन्ना, विनोद मेहरा, नवीन निश्चल वगैरे मंडळींना प्राणपेक्षा खूप कमी मानधन मिळत होतं. संजीवकुमार, धर्मेंद्र आणि शशी कपूर एवढयाच नायकांना प्राणसाहेबांच्या बरोबरीने मानधन होतं. एकटया राजेश खन्नाला प्राणपेक्षा जास्त पैसे मिळायचे. त्यामुळेच या दोघांचे एकत्र सिनेमे कमी आहेत, कारण या दोघांना एकत्र घेणं निर्मात्यांना परवडायचंच नाही. कामाचा चोख मेहनताना घेणाऱ्या प्राणसाहेबांनी त्याचा चोख मोबदलाही दिला. आपली बहीण मरण पावलेली असताना, निर्मात्याचे दोन दिवस वाया जाऊ नयेत म्हणून दुःख दडवून शूटिंग करणारा हा अभिनेता होता. 

राज कपूरच्या भव्य स्वप्नाचे, ‘मेरा नाम जोकर’चे तीन तेरा वाजल्यानंतर त्याच्याकडे प्राणसाहेबांचा मोठा मेहनताना देण्याइतके पैसे नव्हते. राजच्या दोस्तीसाठी त्यांनी ‘बॉबी’मध्ये एक रुपयाच्या सायनिंग अमाउंटवर काम केलं.

वास्तव आयुष्यात तब्येतीने जगलेल्या, पण कोणत्याही गोष्टीचा अतिरेक न केलेल्या प्राणसाहेबांचे चविष्ट अघळपघळ किस्से फारसे कधी कुणी ऐकले नाहीत. कारण ते वास्तवात अतिशय सज्जन आहेत. आपण बरं आणि आपलं काम बरं, असा त्यांचा स्वभाव आहे. जन्मजात खानदानीपणातून येणारा सुसंस्कृत आब त्यांना कधी सोडून गेला नाही. जुन्या जमान्यातल्या माणसांमध्ये असलेला एक अद्भुत पीळ मात्र या माणसाला सोडून गेला नाही, त्याचा हा किस्सा.

गोष्ट आहे फिल्मफेअर पुरस्कारांची. हे पुरस्कार ‘विकत’ घेतले जातात, अशी गुप्तपणे चालणारी चर्चा उघडपणे सुरू झाली, ती एका वर्षी मनोजकुमारच्या ‘बेइमान’ नामक भयपट नसलेल्या भयपटावर पुरस्कारांचा वर्षाव झाला तेव्हा. 

या सिनेमासाठी प्राण यांना साहाय्यक अभिनेत्याचं फिल्मफेअर जाहीर झालं होतं. ते त्यांनी स्वीकारलं नाही. कारण त्या वर्षी ‘पाकीजा’ स्पर्धेत असताना ‘बेइमान’च्या संगीताला सर्वोत्कृष्ट संगीताचा पुरस्कार मिळाला होता. गुलाम मोहम्मदला पुरस्कार मिळायला हवा होता, यासाठी त्यांनी स्वतःचा पुरस्कार नाकारला.

हे असं का केलंत? म्हणून प्राणसाहेबांना त्या काळात कुणी विचारलं की नाही, ठाऊक नाही… 

पण त्यांना कुणी विचारलं असतं तर हवेत सिगारेटच्या धुराचा एक झकास छल्ला सोडून ते म्हणाले असते, ”बरखुरदार, अपने अपने उसूल होते है!”

(पूर्वप्रसिद्धी : साप्ताहिक विवेक, April 2013)